انواع عزت نفس در روانشناسی و بهترین نوع آن کدام است؟

عزت نفس، همواره یکی از نیاز‌های اساسی زندگی بشر است. با توجه به اهمیت آن در زندگی، بهتر است تا با انواع عزت نفس در روانشناسی آشنا شویم.

 

اهمیت دانستن انواع عزت نفس در روانشناسی

دانستن انواع و وضعیت‌های عزت نفس، حداقل در دو مورد برای ما مفید است.

• کمک می‌کند تا بدانیم در چه نوع و سطحی از عزت نفس هستیم و برای قرار گرفتن در جایگاه مناسب آن به کدام سمت باید حرکت کنیم.
• شناخت عمیق عزت نفس به ما کمک می‌کند تا بتوانیم تعریف‌های غیر علمی و بیش از ساده شده آن را تشخیص دهیم و دچار برداشت اشتباه نشویم.

ما در این نوشته، انواع عزت نفس را از دو دیدگاه متفاوت «نظریه بهبود عزت نفس (مدل دو عاملی عزت نفس) و «نظریه تحلیل رفتار متقابل»، بررسی کرده‌ایم.

در نهایت به نتایج شگفت‌انگیری دست پیدا کردیم که در این‌جا با شما به اشتراک گذاشته‌ایم.

 

انواع عزت نفس بر اساس نظریه بهبود عزت نفس

در نوشته «عزت نفس چیست» اشاره کردیم که بر اساس این نظریه در مدل دو عاملی کریستوفر مراک، عزت نفس از دو بُعد توانمندی (صلاحیت) و ارزشمندی، تشکیل شده است.

این دور بُعد، چهار نوع یا به عبارتی چهار ناحیه مختلف عزت نفس را تشکیل می‌دهند که به ترتیب عبارت اند از:

1. عزت نفس بالا
2. عزت نفس تدافعی ارزشمند محور
3. عزت نفس تدافعی صلاحیت محور
4. عزت نفس پایین

همان‌طور که در نمودار زیر مشاهده می‌کنید در هر کدام از این ناحیه‌ها، عزت نفس دارای دو سطح است که در ادامه به شرح آن‌ها پرداختیم.

 

ناحیه ۱. عزت نفس بالا High-Self-Esteem

در بررسی انواع عزت نفس در روانشناسی، یکی از انواع آن، «عزت نفس بالا» است.

وقتی دارای میزان بالایی از توانمندی و ارزشمندی باشیم، عزت نفس ما در ناحیه یک، یعنی «عزت نفس بالا High-Self-Esteem» قرار می‌گیرد.

عزت نفس در این ناحیه، متعادل و بسیار خوب است.

مچنین عزت نفس در این ناحیه، نسبتاً پایدار و ایمن است و سطح خود‌آگاهی و تمایل به کسب تجربه، بالا است.

خوش‌بینی واقع بینانه و سطح پایین تدافعی بودن عزت نفس، یکی دیگر از ویژگی‌های قرار گرفتن در این ناحیه است.

افرادی که عزت نفسشان در این ناحیه است، غالباً از زندگی و ارتباطات خود رضایت دارند.

ناحیه عزت نفس بالا، شامل دو سطح «عزت نفس متوسط» و «عزت نفس اصیل (معتبر)» است.

 

۱-۱. عزت نفس متوسط Medium-Self-esteem

عزت نفس متوسط، عمومی‌ترین نوع عزت نفس است. یعنی بسیاری از افراد در این سطح از عزت نفس قرار دارند.

در این سطح، افراد بر اساس صلاحیت و ارزشمندی که دارند، احساس پایداری از کارآمدی را دارا هستند.

علاقه‌مندی به بیشتر (رشد و توسعه در جنبه‌های مختلف) از خصوصیات رفتاری افراد دارای عزت نفس متوسط است.

افرادی که در این سطح از عزت نفس قرار دارند به آینده امیدوارند.

 

۱-۲. عزت نفس اصیل یا همان معتبر Authentic-Self-esteem

عزت نفس اصیل، معتبر‌ترین سطح از انواع عزت نفس در روانشناسی است.

اگر در سطحی غیر از این قرار داریم، همه ما باید تلاش کنیم که خودمان را در بالاترین جایگاه از این سطح قرار بدهیم.

در این سطح، احساس عمومی دارای صلاحیتی واقعی و از ارزشمندی خالصی بر خوردار است.

افرادی که در این سطح قرار دارند، رویکردی مثبت و سازنده نسبت به زندگی دارند که با ارزش‌های درونی‌شان همراه است.

در سطح عزت نفس اصیل، افراد از ارتباطاتی فراگیر، محترمانه و حمایت‌گرا بر خوردار هستند.

 

ناحیه ۲. عزت نفس تدافعی ارزشمند محور Defensive-Self-esteem-Type I

هرگاه عزت نفس فقط بر پایه احساس ارزشمندی باشد یا بخش احساس ارزشمندی بیش‌تر از بخش توانمندی باشد در این صورت به یک عزت نفس تدافعی و متمایل به خودشیفتگی دچار می‌شویم.

نظریه بهبود عزت نفس این ناحیه را عزت نفس تدافعی نوع یک، معرفی کرده است.

عزت نفس در این ناحیه، ناپایدار و شکننده است.

میزان صلاحیت (توانمندی) در این سطح پایین است.

تمرکز بر احساس ارزشمندی یا اهمیت داشتن نزد دیگران از دیگر ویژگی‌های افرادی است که در این سطح قرار دارند.

در این ناحیه از انواع عزت نفس در روانشناسی، دو سطح از عزت نفس را می‌توانیم تجربه کنیم.

 

۲-۱. عزت نفس پذیرش محور Self-cenetred

عزت نفس در این سطح، مشروط به تایید توسط دیگران است.

همچنین افراد در سطح عزت نفس پذیرش محور، مستعد وابستگی هستند.

افرادی که دارای این نوع عزت نفس‌اند، نسبت به انتقاد‌ها و طرد شدن، حساس‌اند.

 

۲-۲. عزت نفس خودشیفته Narcissistic

حس اغرار‌آمیز ارزشمندی، بدون توجه به سطح صلاحیت، یکی از ویژگی‌های این سطح از عزت نفس است.

حساس بودن نسبت به لقب‌دار شدن، یکی دیگر از ویژگی‌های افرادی است که در این طرح از عزت نفس قرار می‌گیرند.

در این نوع از عزت نفس، افراد نسبت به انتقاد بسیار حساس هستند.

افراد دارای عزت نفس خودشیفته، نسبت به واکنش فعال داشتن در مواجهه با تهدیدهای شخصی و اجتماعی، آسیب‌پذیرند.

 

ناحیه ۳. عزت نفس تدافعی صلاحیت محور Defensive-Self-esteem-Type II

یکی دیگر از انواع عزت نفس در روانشناسی، عزت نفس تدافعی صلاحیت محور است.

هرگاه عزت نفس فقط بر پایه احساس توانمندی باشد یا بخش احساس توانمندی بیش‌تر از بخش ارزشمندی باشد در ناحیه عزت نفس تدافعی صلاحیت محور قرار می‌گیریم.

عزت نفس در این ناحیه نا‌متعادل، نا‌پایدار و شکننده است.

احساس ضعف ارزشمندی در این ناحیه مشهود است.

تمرکز بر صلاحیت و پیروزی در نظر دیگران از دیگر ویژگی‌های افرادی است که در این ناحیه قرار می‌گیرند.

عزت نفس تداقعی صلاحیت محور، دارای دو سطح «عزت نفس موفقیت محور» و «عزت نفس ضد اجتماعی» است.

 

۳-۱. عزت نفس موفقیت محور Overachieving

عزت نفس افرادی که موفقیت محور است، مشروط بر کسب موفقیت و پیروزی است.

یعنی اساس عزت نفس آن‌ها بر کسب موفقیت‌ها و پیروزی بنا شده است.

افراد در این سطح از عزت نفس، مضطرب و نسبت به شکست حساس‌اند.

در این سطح از عزت نفس، افراد غالباً سخت و همچنین گاهی کمال‌گرا هستند.

افرادی که این نوع عزت نفس را دارند برای رسیدن به هدف خود، جدی هستند.

یعنی برای رسیدن به اهداف خود و کسب موفقیت و پیروزی حتی حاضرند از خود و روابطشان هزینه کنند.

 

۳-۲. عزت نفس ضد اجتماعی Antisocial

یکی از انواع عزت نفس در روانشناسی، عزت نفس در سطح ضد اجتماعی است.

افرادی که در این سطح قرار می‌گیرند، نیاز اغرارآمیزی به پیروزی یا قدرت را در خود احساس می‌کنند.

همچنین عزت نفس این افراد در مقابل شکست و انتقاد، سریع آسیب‌پذیر است.

افرادی که در این سطح از عزت نفس قرار دارند به شکل‌های بسیار افراطی، مستعد کسب موفقیت، پیروزی و مقابله با احساس شکننده بی ارزشی، در خود هستند.

 

ناحیه ۴. عزت نفس پایین Low-Self-esteem

اگر هم توانمندی و هم ارزشمندی ضعیف باشند، یک عزت نفس پایین را خواهیم داشت.

عزت نفس در این ناحیه نسبتاً پایدار ولی پایین است.

در این ناحیه، هرچه ارزشمندی و توانمندی ضعیف‌تر باشد، احتمال تمایل به افسردگی بیش‌تر می‌شود.

همچنین در این ناحیه افراد دغدغه این را دارند تا از آنچه که موجب کم‌تر شدن احساس صلاحیت و ارزشمندی در آن‌ها می‌شود، پرهیز کنند.

افرادی که در ناحیه قرار می‌گیرند، غالباً سطح پایین‌تری از رضایت از زندگی و ارتباطات را دارند.

این ناحیه، دارای دو سطح «عزت نفس منفی‌نگر» و «عزت نفس افسرده» است.

 

۴-۱. عزت نفس منفی‌نگر Negativistic

در ادامه بحث انواع عزت نفس در روانشناسی، عزت نفس منفی‌نگر یکی از سطوح عزت نفس پایین است.

این نوع از عزت نفس، معمولاْ به صورت رفتارهایی مانند مراقبت از خود‌‌تنظیمی و متمرکز بر حفظ خود در شخصیت فرد نمود پیدا می‌کند.

افراد در این سطح، بدون درماندگی در زندگی و روابط خود هستند؛ اما احتمالاً منفی‌نگر و بد‌بین‌اند.

 

۴-۲. عزت نفس افسرده Depressed

در این نوع، عزت نفس به علت پایین بودن توانمندی و ارشمندی، دارای عملکردی معیوب است.

ارتباطات ضعیف یکی از ویژگی‌های افراد دارای عزت نفس افسرده می‌باشد.

در این سطح، فرد نسبت به افسردگی و رها شدگی، آسیب‌پذیر است.

همچنین شکل‌های مختلفی از وابستگی، خود‌آزاری و خودکشی در رفتار و شخصیت افرادی که عزت نفس افسرده دارند، مشهود است.

 

انواع وضعیت‌های عزت نفس از دیدگاه تحلیل رفتار متقابل

در نظریه تحلیل رفتار متقابل، چهار موضع یا وضعیت برای انواع عزت نفس در روانشناسی تعریف شده است که حالات نفسانی ما در آن‌ها قرار می‌گیرند.

1. من خوب هستم، تو خوب هستی: I’m OK, You’re OK
2. من خوب نیستم، تو خوب هستی: I’m not OK, You’re OK
3. من خوب هستم، تو خوب نیستی: I’m OK, You’re not OK
4. من خوب نیستم، تو خوب نیستی: I’m not OK, You’re not OK

 

۱.من خوب هستم، تو خوب هستی

در این نظریه، وضیعت نوع یک، بیانگر یکی از انواع عزت نفس در روانشناسی است.

من خوب هستم یعنی؛ خودم را در تمام ابعاد وجودی (در نظریه دو عاملی: ارزشمندی و توانمندی) خوب می‌دانم و تو را هم در تمام ابعاد وجودیت، خوب می‌دانم.

منظور از تو، هر چیزی غیر از من است؛ می‌تواند یک شخص، گروه و یا خود زندگی باشد. به عنوان مثال کسی که این نگرش را دارد: حیوانات هم مانند انسان‌ها حق حیات دارند.

در وضیعت نوع یک، بالاترین سطح عزت نفس را خواهیم داشت.

وضعیت نوع یک، مشابه ناحیه یک (عزت نفس بالا) در مدل دو عاملی عزت نفس است.

من خوب هستم؛ تو خوب هستی؛ بهترین وضعیت است و در این ناحیه، عزت نفس متعادل است.

اگر در وضعیتی غیر از این هستیم، همه ما باید تلاش کنیم تا همواره خودمان را در این وضعیت قرار دهیم.

 

۲. من خوب نیستم، تو خوب هستی

یعنی من خودم را (در برایندی از تمام ابعاد وجودی‌ام) خوب نمی‌دانم، ولی تو خوب خوب هستی.

در قبل اشاره کردیم که تو، هر چیزی غیر از من می‌تواند باشد.

در وضعیت، عزت نفس نا‌متعادل است.

این وضعیت مشابه ناحیه سه در نظریه مدل دو عاملی عزت نفس، یعنی ناحیه عزت نفس صلاحیت محور است.

در این وضعیت، عزت نفس پایین است همانطور که در مدل دو عاملی، عزت نفس در این ناحیه بر پایه توانمندی است و پایه ارزشمندی ضعیف است.

بنابراین برای خروج از این ناحیه باید بُعد ارزشمندی خود را تقویت کنیم.

 

۳. من خوب هستم، تو خوب نیستی

یکی دیگر از انواع عزت نفس در روانشناسی، وضعیت سه در نظریه تحلیل رفتار متقابل است.

این وضعیت بیان می‌کند که من خوب هستم؛ ولی هر آنچه غیر از من خوب نیستند.

مثلاً اگر سفید پوستی در مورد افراد سیاه پوست این نگرش را داشه باشد: همه سیاه پوست‌ها باید برده سفید پوست‌ها باشند.

نگاه این فرد نسبت به خودش و سیاه پوست‌ها در موضع سه قرار دارد.

وضعیت سه، مشابه ناحیه عزت نفس ارزشمند محور در نظریه مدل دو عاملی است.

این وضعیت، هم‌مانند وضعیت دو، وضعیتی نا‌متعادل است.

بدیهی است که احساس ارزشمندی در این ناحیه بیش‌تر از احساس توانمندی است.

برای خروج از این وضعیت باید احساس توانمندی را تقویت کرد.

 

۴. من خوب نیستم، تو خوب نیستی

این وضعیت بیان دارد که: من خودم را خوب نمی‌دانم و تو هم خوب نیستی.

مثلاً کسی که این نگرش را دارد: من هیچ امید و انگیزه‌ای برای ادامه دادن زندگی ندارم.

وضعیت چهار، مشابه ناحیه چهار در نظریه دو عاملی است.

اگر چه این وضعیت یک وضعیت متعادل است؛ اما این وضعیت هم‌انند ناحیه چهار در مدل دو عاملی، از نوع عزت نفس پایین است.

همان‌طور که قبلاً اشاره کردیم، اگر عزت نفس در این وضعیت از حدی پایین‌تر شود، منجر به افسردگی می‌شود.

در این وضیعت، هم پایه توانمندی و هم پایه ارزشمندی ضعیف هستند و برای رهایی از وضعیت باید گام به گام هر دو پایه را تقویت کرد.

 

مقایسه انواع عزت نفس از دو نظریه

اگر بخواهیم انواع عزت نفس در روانشناسی را هم از نظریه مدل دو عاملی عزت نفس و هم از نظریه تحلیل رفتار متقابل نگاهی بیندازیم به نتیجه‌هایی مشابه دست خواهیم یافت:

نظریه دو عاملی عزت نفس	نظریه تحلیل رفتار متقابل
عزت نفس بالا (متعادل)	من خوب هستم، تو خوب هستی
عزت نفس تدافعی ارزشمند محور (نا‌متعادل)	من خوب هستم، تو خوب نیستی
عزت نفس تدافعی صلاحیت محور (نا‌متعادل)	من خوب نیستم، تو خوب هستی
عزت نفس پایین (متعادل)	من خوب نیستم، تو خوب نیستی

 

انواع اندازه‌گیری عزت نفس در روانشناسی

در این‌جا قصد داریم تا شما را با دو معیار اندازه‌گیر عزت نفس آشنا کنیم.

عزت نفس در دو سطح «لحظه‌ای» و «عمومی» در شخصیت ما شکل می‌گیرد.

 

عزت نفس لحظه‌ای

یکی از انواع عزت نفس در روانشناسی از نظر معیار اندازه‌گیری، عزت نفس لحظه‌ای است.

عزت نفس لحظه‌ای، میزان عزت نفسی است که در هر لحظه از زندگی آن را تجربه می‌کنیم.

ما می‌توانیم این عزت نفس را در زمان‌های مختلف، مثلاً هر روز اندازه‌گیری کنیم.

نمودار بالا صرفاً یک تصویر جهت درک بهتر این مطلب است.

هر کدام از نقاط آبی می‌تواند نشان از میزان عزت نفس لحظه‌ای یک فرد باشد.

نقاط نارنجی نیز می‌تواند میزان عزت نفس همین فرد، مثلاً در سال گذشه یا یک فرد دیگر باشد.

 

عزت نفس عمومی

عزت نفس عمومی، برآیند عزت نفس‌های لحظه‌ای است.

یعنی فردی که عزت نفس لحظه‌ای خود را در زمان‌های مختلف اندازه‌گیری کرده، اکنون می‌تواند با متصل کردن آن نقاط به هم، یک برایندی از میزان عزت نفس عمومی خود بدست بیاورد.

اگر فرض کنیم که منحنی نقاط نارنجی، میزان عزت نفس عمومی یک فرد در سال گذشته باشد و منحنی آبی میزان عزت نفس عمومی او در امسال باشد با مقایسه آن‌ها، می‌توان میزان تغییرات را مشاهده کرد.

 

بهترین نوع عزت نفس کدام است؟

با بررسی و مقایسه انواع عزت نفس در روانشناسی از دو نظریه متفاوت متوجه می‌شویم که بهترین نوع عزت نفس، «عزت نفس اصیل» است.

زیرا بالاترین سطح ناحیه یک در نظریه مدل دو عاملی و بالاترین سطح وضعیت یک در نظریه تحلیل رفتار متقابل، همین سطح «عزت نفس اصیل» است.

در این ناحیه است که احساس ارزشمندی و احساس توانمندی در بالاترین از حد خود هستند.

همچنین در سطح عزت نفس اصیل، ما به خود و غیر از خود از منظر وضعیت یک، یعنی «من خوب هستم، تو خوب هستی» نگاه می‌کنیم.

 

نتیجه‌گیری

با بررسی موضوع انواع عزت نفس در روانشناسی از منظر دو نظریه متفاوت، مشاهده کردیم که در هر دو به یکسری نتایج مشابه رسیدیم.

این نتایج مشابه، درست بودن نگاه هر کدام از این نظریه‌ها را نسبت به موضوع انواع عزت نفس، معتبر‌تر می‌کند.

یکی از اهداف ما در این نوشته این بود که درک و تعریفی دقیق و علمی از تنوع عزت نفس داشته باشیم.

با توجه به نتایج به دست آمده اکنون شما درک علمی و دقیقی از انواع عزت نفس در اختیار دارید.

همچنین می‌توانید هر تعریف غیر علمی و یا بیش از حد ساده شده در مورد تنوع عزت نفس را شناسایی کنید.

با توجه به آنچه که در مورد جایگاه‌های عزت نفس مطرح کردیم، همواره باید آگاه باشیم که در چه سطحی از عزت نفس قرار داریم.

همچنین اگر در ناحیه‌ای غیر از ناحیه یک یا همان وضعیت یک، هستیم خود را به سطح «عزت نفس اصیل» برسانیم تا هم خود و دیگران در امینت و سلامت باشیم.

 

منابع نوشته

این نوشته گزارشی از بررسی‌های ما بر اساس نظریه بهبود عزت نفس و تئوری تحلیل رفتار متقابل و دیگر منابع عزت نفس، ارائه شده است.

 

مشارکت

نظر شما در مورد آنچه که از انواع عزت نفس در روانشناسی در این نوشته گفته‌ایم، چیست؟

تا پیش از این، تصور شما از انواع عزت نفس چه بود؟

لطفاً دیدگاه و نظرات ارزشمند خود را در این مورد با ما به اشتراک بگذارید.